O terno artisto kaj sikavel tuke ke e roma na rimon i Rumunia

„Me sem Rom” (eu sunt rom) si jekh rubrika savi si lan maj but paramisja pal varesave roma save aresle mišto ando dživipe, kontra i diskriminacia thaj i indiferenca le rumunikane themeski.. O VICE mangel te sikavel kodolen kaj na bisterde katar avile thaj avdives keren sa so šaj te den vast penge bibaxtale komunitete ande savende barile.

O Denis Nanciu našlo andar o gav Nana, Călărași kana sas ternoro, te sikljol piktura thaj skulptura ko liceo Dimitrie Paciurea andar o Bukurešti. Avdives si jekh terno biše bešengo, studento ki Nacionalo Universiteta vaš Arte andar o Bukurešti (UNARTE) thaj kerel jekh tipo artako savi khelel peske le godisarde klišeosa pal e roma thaj pal so si i romani kultura. O Denis kerdja maj but ekshibicie dži akana ande Galerie Carol, Gabroveni thaj o Muzeo le Gavesko (Muzeul Satului), ama arakhes les vi po drom. Si prezento ke protesturja sar si o Aresel!,  savo mangel le guvernurjenge andar e thema sar si i Ukraina, Italia thaj Rumunia te arakhel le romen katar e abuzurja le ekstremisturjenge, ama vi ande internacionalo thana, sar membro ko Evropako Romano Instituto vaš Arte thaj Kultura - ERIAC.

VICE: Savi si tiri paramisi dži akana?
Denis Nanciu: Biandilem ande jekh romani familia bitradicionalo, šaj phenav, si man duj phrala maj bare, sem o maj tikno andar i familia. Andi generalo škola na semas o maj lačho sikljovno, semas bigodjalo, ama ando vaxt le liceosko xatjardem ke sa so kerav, kerav andar mande. Atoska astardem vi te xatjarav so si te oves rom. I generalo škola kerdem lan ande miro gav, andi Nana, Călărași. Gelem ko liceo, ko Dimitrie Paciurea sar o maj bigodjalo sikljovno, ovela, thaj agorisardem maškar e maj lačhe. Bešlem agora kurkeske ando liceo, ačhilem vi i rjat. Le artake profesorja sas sasti vrjama paš amende thaj na xatjardem nijekhdata varesavo dikhipe opral karing e studenturja, sas amenge maj sigo sar amala. Akana sem studento ko UNARTE, ki ceramika, stikla, metalo thaj kamav o designo vaš e kučbara thaj e skulpturalo forme. Sa kadja, e profesorja si but putarde.

Sar astardjan te sikaves tiri arta?
Sas man i angluni ekshibicia andi 10-to klasa, kana i Mihaela Câmpeanu, jekh skulptorica romni, ande kodoja vrjama miri profesorka vaš i artaki historia, organizisardjas jekh ivento khetanes jekhe romane asociaciasa. Andar kodo momento gelem maj dur le ekshibicienca thaj astardem te thav mange pučimata. Jekh berš maj palal, pal so prindžardem aktivisturja thaj projekturja, areslem membro ande Civiko Unia le Romane Ternengi andar i Rumunia, ko Norbert Iuonaș. De atoska, thodem man andre but maj but. Ando aprilo ka kerav ekshibicia ke jekh ivento TEDx.

Kana astardjan te des tut godi pal tiri identiteta?
Xatjardem katar o anglunipe ke sem rom, ama atoska na semas žangavdo pal o alav "rom" thaj phenavas "tzigan". Na sas man nijekhdata problemurja thaj semas dikhlo but mišto ande grupurja le rumunjenge thaj šaj phenav, ke e maj lačhe amala mire si sa rumunja. Andi generalo škola maj sas man jekh rom andi klasa, ama na avelas ki škola but. Ama na xatjardjam amen diskriminisarde, maj sigo phiravde pes manca bilačhe jekh korkoro drom. Semas ando liceo thaj mangasas te khelas amenge kodo khelipe pal i pakiv ande akauaver: mekesas tut pe zenja thaj trebalas te astarel tut varekon. Thaj phendem jekhe kolegoske, ande pherjas, ke na pakjav ande leste thaj vov phendja palpale ke vi vov, soske sem tzigan. Sas mange bilačhes.

Sar phandel pes tiri arta ki romani kultura thaj identiteta?
Me našti te phenav ke kerav arta vaš e roma vaj andar varekaste. Kerav piktura te sikavav mire ideje thaj maj palal, soske xatjardem o impakto le artako, thav andre vi elementurja andar o dživipe thaj i kultura le romengi, andar miri komuniteta thaj eksperience. Rodav mange informacia anglal te kerav jekh artaki buti. Sar eksemplo, si man jekh piktura ko Centro vaš le Romengi Kultura, savi anavjarel pes "Diskrimianacia". Del duma pal sar sas dikhle e manuša kaj sas kolorime andi vrjama le sklaviaki, ke roma, sar si anavjarde vi avdives: sklavurja, mangitorja, korandja. Kerdem vi jekh konekcia le lagerosa thaj le hospitalurjenca ande savende varesave doktorja na mangen te dikhen le romen soske pakjan kaj si melale vaj ni na dikhen amen sar manuša.

Aver eksemplo si o portreto le poetako Papusza, poeta romni andar i Polonia. Si jekh piktura mangli katar o Daniel Petrilă (jekh terno poeto thaj translatoro vaš i romani čhib), vaš jekh projekto lesko. I piktura sikavel lako dživipe, lake magimata thaj dukha. Jekh andar lake naja paruvel pes ando kondejo, voj siklili te xramosarel katar e čhave kaj džanas ki škola: delas len khajni vaj aver obiekturja ando than le lekciengo. Voj dživisajli andi vrjama le deportaciengi ande lagerja, andi vrjama le Holokaustoski.

Vaš i piktura le Nikolaesa Gheorghe, o dad le romane civikane aktivismosko, manglem te prindžarav kon sas kado manuš thaj rodinem informacia, dinem duma le manušenca kaj prindžarde les mišto, sar si i Nikoleta Bițu.

Ande kondicie kana jekh sondažo, sar si o Barometro le diskriminaciako (sondažo IRES kerdo ko mangipe le Nacionalo Konsilosko vaš o Maripe kontra i Diskriminacia), sikavel kaj 72% andar e rumunurja na pakjan ande roma. Sode lokes vaj phares si tuke te nakhes andar i societeta?
Vi kana na semas diskriminisardo, sa xatjares kodoja diskriminacia kaj na-i direkto, sar eksemplo pe socialo platforme. Maj dikhav videoklipurja ande savende si vi roma thaj dikhav vi e komentarurja, si but rasistikane. Na-i tut sar te na xatjares len, ama na-i te xasarav miri pakiv. Pakjav kaj i diskriminacia kerel baro bilačhipe ando dživipe jekhe manušesko, prindžardem vi romen kaj na phenen ke si roma, soske na kamen te oven thode ande kodola stereotipurja thaj prežudekate. Thaj atoska mangen te durjaren pen.

Kaske vakeres vaš e pikture thaj i participacia ande projekturja? So mangesas te paruves?
Mangavas te paruven pes mentaliteturja vaš miri arta, te xatjaren ke amen na sam o bilačhipe. Pal so dikhav thaj šunav, but pakjan kaj i Rumunia džal nasul andar i kauza le romengi, buti kaj si bičači andar savore punkturja dikhimaske. Zumavav te thav ande mire pikture vi elementurja kaj te putaren e jakha karing i kultura, vaš savende e manuša te xatjaren. Astardem te xramosarav vi poemurja, te thav len vi ande pikture, te ovel jekh mesadžo xramosardo thaj jekh vizualo (dikhlo). 

Mangavas e manuša te oven maj paše ki generalo arta, na samo paše ki piktura thaj skulptura. But šunde pal o Brâncuși, ama bisteren ke maj si vi aver artisturja, saven den len rigate. Samo ke vi o Brâncuși sas dino rigate, ama i Franca akhardjas les putarde vastenca. Akana kerel pes sakodja doš. I arta si buti, pharipe, vaxt, andar savende jekh artisto trebal te nakhel.

Šaj te dikhes maj but pikture katar o Denis pe lesko konto Instagram.

Articol tradus de Mihaela Zatrean,u care a utilizat scrierea și regulile gramaticale promovate de Institutul European Rom pentru Arte și Cultură (ERIAC) și agreate cu Universitatea din Graz, de asemenea, utilizate și de Roma Information Office (OSF).